تحلیل سفرنامه ناصرخسرو به همراه آشنایی کامل با ساختار و زبان این سفرنامه

تاریخ ایران، مملوء از شاعران، فیلسوفان و دانشمندانی بزرگ و برجسته است. هریک از این افراد نیز آثار با ارزش و مشهوری را از خود برجای گذاشته‌اند.

سفرنامه‌ها، یکی از انواع آثار ادبی زیبا و مهم در میان شاعران و نویسندگان در گذشته بوده است. در این میان، سفرنامه ناصرخسرو، یکی از معروف‌ترین و جذاب‌ترین انواع سفرنامه‌هاست. این سفرنامه، به قدری زیبا نوشته شده که امروزه افراد زیادی به مطالعه آن و تحقیق و تحلیل درباره ابعاد گوناگونش می‌پردازند.

در ادامه به بررسی و تحلیل سفرنامه ناصرخسرو و بیان ویژگی‌های آن پرداخته می‌شود.

ناصرخسرو کیست و چه آثاری دارد؟

قبل از تحلیل سفرنامه ناصرخسرو بهتر است با خود او بیشتر آشنا شوید. چون به شما کمک می‌کند تا بتوانید با دید بازتری به تحلیل اثری هم‌چون سفرنامه ناصرخسرو بپردازید. ابومعین ناصر بن خسرو بن حارث قبادیانی، معروف به ناصرخسرو، یکی از مشاهیر بزرگ شعر و ادبیات فارسی است. این شاعر بزرگ، فیلسوفی حکیم و جهانگردی ایرانی است. ناصرخسرو، علومی مانند فلسفه، حساب، طب، موسیقی، نجوم و کلام را ماهرانه یادگرفته بود. او نیز مثل حافظ و رودکی، حافظ قرآن بوده و در آثارش هم از آیات قرآن برای اثبات عقایدش استفاده می‌کرد.

آثار ناصر خسرو، شامل دیوان اشعار فارسی، دیوان اشعار عربی، روشنایی‌نامه، سعادت‌نامه، دلیل‌المتحرین، دیوان ناصر خسرو قبادیانی، گشایش و رهایش و سفرنامه ناصرخسرو می‌شود.

هریک از این آثار، محتوا و سبکی متفاوت دارند و می توان ناصرخسرو را یکی از بهترین شاعران تاریخ ایران معرفی کرد. اما در این میان، یکی از برجسته‌ترین آثار ناصر خسرو، سفرنامه اوست. این سفرنامه نیز به دلیل جهان‌گرد بودن او به وجود آمده و در آن واقعیت‌های سفرهایش به مکان‌های مختلف توسط خودش شرح داده می‌شود.

سفرنامه ناصر خسرو درباره چیست؟

این سفرنامه، یادداشت‌ها و گزارش‌های سفر هفت ساله ناصرخسرو به شهرهای مختلف است. در این سفر، ناصرخسرو سال 437 قمری از مرو حرکت می‌کند و به سرخس، نیشابور، جوین، بسطام، دامغان، سمنان، ری، قوهه و قزوین می‌رود. پس از آن نیز از راه بیل، قپان، خزرویل و خندان به شمیران می‌رسد.

او از آنجا به سراب و سعیدآباد رفته و با رسیدن به تبریز، از راه مرند، خوی برکری، وان، وسطان، اخلاط، بطلیس، قلعه قف انظر و... به دیار بکر وارد می‌شود.

بعد از آن نیز راهی شهرهای شام (سوریه کنونی) مثل حلب شده و به سمت بیروت، صیدا، صور و عکا می‌رود. ناصرخسرو، از راه حیفا وارد بیت‌المقدس می‌شود. او از قدس به سمت مکه و مدینه می‌رود و دوباره از راه شام به قدس برمی‌گردد. سپس به سمت مصر رفته و از شهرهای آن مثل قاهره، اسکندریه و قیروان بازدید می‌کند.

ناصرخسرو، دوباره از راه دریا به زیارت مکه و مدینه می‌رود و بعد از بازگشت از راه نیل با سوار شدن بر کشتی، به سمت اسیوط، اخیم، قوص و اسوان می‌رود. این جهان‌گرد فیلسوف، با بازدید از سودان، دوباره به سمت مکه می‌رود و شش ماهی را در کنار خانه خدا ماندگار می‌شود.

پس از آن از مکه عازم لحسا، و بصره شده و به آبادان و بهبهان می‌رسد. ناصر خسرو، به شهرهایی مثل لردگان، خان لنجان و اصفهان نیز می‌رسد و بعد از عبور از شهرهایی مثل نایین، طبس و قاین دوباره به بلخ می‌رسد.

با توجه به سفر ناصرخسرو به شهرهای فراوان، می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که سفر به هریک از این شهرها توسط ناصر خسرو، اتفاقاتی گوناگون و جذاب را به همراه داشته است. بعد از این سفر  تمامی اتفاقاتی که در این 7 سال رخ داده در کتاب سفرنامه ناصر خسرو نوشته می‌شود.

ناصر خسرو، در نگارش سفرنامه صاحب سبک است و با گفتن عبارت «من که ناصرم» اتفاقاتی که دیده را ثبت می‌کند. با توجه به این سفرنامه می‌توان گفت که ناصر خسرو آن را بعد از سفر و از روی یادداشت‌های میان راه نوشته است.

بررسی ساختار و گونه روایی سفرنامه ناصر خسرو

امروزه افراد زیادی به تحلیل سفرنامه ناصر خسرو از ابعاد گوناگون می‌پردازند. این سفرنامه مفصل و معروف، تمامی شهرها را، با نثری ساده توصیف می‌کند. همین موضوع باعث جلب اعتماد خواننده به ناصرخسرو و ترغیب او به خواندن ادامه سفرنامه می‌شود. جذابیت این سفرنامه، به استفاده از مهارت‌های لفظی و بیانی برای جذب خواننده نیست. بلکه عجایب و دیدنی‌های متنوع در سفرناصر خسرو و بیان آن‌هاست که مخاطب را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

این سفرنامه، به قدری جذاب بوده که در سال 1881 میلادی به فرانسوی ترجمه و در پاریس منتشر می‌شود. زبان این سفرنامه فارسی است ولی ناصر خسرو در سفرنامه‌اش از شهرهای ایران کم‌تر می‌نویسد. اما در عوض به جای توصیف شهرها، حکایات و اتفاقاتی از افراد سرشناس را بیان می‌کند. این‌گونه ذهن مخاطب از شهر به فرد سرشناس منحرف می‌شود.

این رویه، با ورودش به سوریه تغییر می‌کند. چون او از مراکز تجاری شام گرفته تا وضعیت آب‌رسانی، معماری مساجد و قیمت اجناس مختلف در شهرهای سوریه سخن می‌گوید. او بعد از ورود به حوزه نفوذ اصلی فاطمیون، توضیحاتی مفصل‌تر و ستایش‌آمیزتری را در سفرنامه خود جای می‌دهد.

ساختار و زبان سفرنامه ناصرخسرو

سفرنامه ناصرخسرو، برخلاف سفرنامه‌های دیگر زبان روایی و ادبی، حکایت‌های دلنشین، دقت و روشنگری زیادی دارد و به شکلی داستانی شروع می‌شود.

اکثر سفرنامه‌ها، قالبی متفاوت‌تر از قالب داستان و رمان دارند. اما این سفرنامه، ساختاری شبیه قصه و داستان دارد. همین ویژگی نیز باعث شده سفرنامه ناصر خسرو، نسبت به سفرنامه‌های دیگر منحصر به فردتر و پرطرفدارتر باشد.  

این سفرنامه، ساختار متفاوتی نسبت به گونه‌های مشابهش دارد. چون از ویژگی‌های ساختاری هم‌چون وضعیت اولیه، نیروی تخریب‌کننده، وضعیت میانی و موقعیت پایانی در آن استفاده می‌شود.

سفرنامه ناصرخسرو،گونه‌های روایی خاصی دارد که باعث جذب آسان مخاطب به آن می‌شود.

طبق پژوهش‌های به دست‌آمده می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که ناصر خسرو برای بیان دیده‌ها و شنیده‌هایش، از الگوی روایتی همسان، استفاده می‌کند. در این‌گونه روایتی، کنشگر یا شخصیت اول داستان، همان راوی سفرنامه است.  او در این سفرنامه، از زاویه دیدهای درونی و صفر نیز استفاده می‌کند.

از ویژگی‌های ساختاری سفرنامه ناصر خسرو می‌توان موارد زیر را نام برد:

• استفاده از حکایت‌های لطیف، وجود طرح داستانی و آغاز اکشن‌وار
• شباهت زیاد به داستان
• استفاده از گونه‌های روایی و زاویه‌های دید، با تکیه بر الگوهای جدید ساختارگرایی
• بیان حوادث و داستان زندگی ناصرخسرو، توسط خودش
• اطلاع‌رسانی درباره زندگی ناصرخسرو در سفرنامه
• استفاده از زاویه دید صفر، در زمان گزارش دیده‌های سفر
• استفاده از زاویه دید درونی، در زمان بیان احساسات خود یا قضاوت درباره کسی یا چیزی
• متحول شدن شخصیت اول سفرنامه (خسرونامه)، در پایان سفرنامه مثل داستان‌ها

ضرورت مطالعه آثار ناصرخسرو

امروزه تحلیل‌های فراوانی درباره سفرنامه ناصر خسرو توسط نویسندگان و اساتید شعر و ادبیات فارسی وجود دارد. اهمیت تحلیل سفرنامه ناصر خسرو، به قدری بالاست که بسیاری از دانشجویان نیز این موضوع را برای پایان‌نامه‌های خود انتخاب می‌کنند.

اما چیزی که در تحلیل سفرنامه ناصر خسرو امری مهم و ضروری می باشد، مطالعه خود آن است. شما باید قبل از تحلیل سفرنامه ناصر خسرو، ابتدا آن را به طور کامل بخوانید و پس از آن با دید بازتر و بهتری به سراغ تحلیل آن بروید. لازم به ذکر است که آثار او به سفرنامه محدود نمی شود. شما می توانید با مطالعه دیوان ناصرخسرو و مقایسه جهان بینی حافظ (پیشنهاد می کنیم حتما این مطلب را برای آگاهی بیشتر مطالعه کنید) و دیگر شعرای مشهور، بیشتر با سبک اشعار او آشنا شوید.